Docentenhandleiding "Van vlas tot linnen"
Een van die gewassen was het vlas.
Ooit moet iemand ontdekt hebben dat de zaden van de plant olie bevatte die voor verschillende doeleinden gebruikt kon worden. Omstreeks 3500 v. Chr. Begon iemand de vezels uit deze plant in elkaar te draaien. Op die manier ontstonden de eerste bruikbare garens. Aanvankelijk werd met een eenvoudige spintol gesponnen. (Op sommige plaatsen in Afrika en India gebeurt het nog steeds op deze manier).
In de 14e eeuw werd het spinnewiel uitgevonden en kon er sneller en beter worden gesponnen.
Ook al vanaf 3500 v. Chr. Werd er van de gesponnen garens doek geweven.
De mummies van de farao’s in Egypte werden na hun mummificatie in linnen stroken gewikkeld.
Vlas is een eenjarig gewas, dat wil zeggen dat het elk jaar opnieuw moet worden aangeplant.
De plant heeft maar weinig voedsel nodig. Oorspronkelijk waren alle vlasplanten blauwbloeiend. Omstreeks 1820 werd in Nederland, door veredeling een witbloeiende variant ontwikkeld. Deze zou beter resistent zijn tegen ziekten. De witbloeiende variant wordt vooral in Friesland verbouwd. De blauwbloeiende in de IJsselmeerpolders, in West Brabant en Zeeuws Vlaanderen.
Vlas levert in eerste instantie twee producten op: 1 vezels, die gebruikt kunnen worden voor het spinnen van garens, 2 zaad, waaruit lijnolie geperst kan worden.
De vezels worden hoofzakelijk gebruikt om er garens van te spinnen.
Tegenwoordig wordt vlasvezel ook voor andere doeleinden gebruikt, bijvoorbeeld bij de vervaardiging van dashboarden en binnenzijden van autodeuren. Zij worden felibeler en kunnen gemakkelijk gerecycled worden.
Het afval van het vlas wordt verwerkt in vezelplaten voor de meubelindustrie, in isolatiemateriaal en bij de bereiding van bankpapier.
Lijnolie wordt als grondstof gebruikt bij de bereiding van verf, als brandstof voor olielampjes, voor de productie van zeep en linoleum. De jaarproductie van lijnolie bedraagt ± 1.000.000 ton. De schilletjes van het uitgeperste zaad worden geperst tot zogenaamde “lijnkoeken”. Deze koeken worden gebruikt als veevoer.
Olievlas wordt vooral geteeld in Noord Amerika, Argentinië en Australië. Het wordt ver uit elkaar gezaaid. Op die manier kunnen veel zijstengeltjes tot ontwikkeling komen. De plant kan veel bloemen en dus ook veel zaad produceren.
Vezelvlas wordt veel dichter op elkaar gezaaid, zodat de stengels gedwongen worden om zonder veel zijstengels op te groeien. De vezels kunnen daardoor langer worden.
Vezelvlas wordt vooral verbouwd in Rusland, de Baltische staten, Polen, Ierland, België, Zeeland en in de IJsselmeerpolders.
Het Nederlandse en Belgische vlas staat erg goed aangeschreven.
De boerenbedrijven in onze streek waren gemengde bedrijven, dat wil zeggen
dat de mest door het vee op de stal werd geproduceerd. Hiervoor werd op de
boerderij een zogenaamde potstal aangelegd. De stal werd een halve tot een
hele meter in de grond uitgediept.
In het begin van het najaar, als het vee op stal kwam, werd onder in de
potstal een laag heideplaggen gelegd. Na verloop van tijd werd de laag onder
het vee aangevuld met nieuwe heideplaggen en stro.
Als het vee in het voorjaar uit de stal werd gehaald was er door de dieren
zo veel mest geproduceerd dat de laag gelegen potstal soms wel een meter
hoger was komen te liggen.
De mest werd op het land op steeds gelijke afstanden neergelgd. Op die
manier was het gemakkelijker om hem gelijkmatig te verdelen.
De vlasplant verlangt niet te veel bemesting. Matig vette grond geeft de
beste resultaten.
De ploeg was van het éénscharige type en werd in het plaatselijk dialect
“ennen Braobender” genoemd.
Vóór 1800 werd er geploegd met een zogenaamde honsploeg (een hons was een
kleine gemeenschap van boeren die samen werkten).
Een honsploeg was een zogenaamde “haakploeg”, een puntvormig stuk
gereedschap dat alleen een groef in de grond trok en de aarde daardoor een
beetje loswoelde.
Omstreeks 1800 werd in de buurt van München de ploegschaar uitgevonden,
die de aarde niet alleen opensneed maar ook ondersteboven legde.
Juist in die periode maakte Napoleon zich op om naar Rusland te trekken.
Hij vorderde hiervoor alle trekpaarden uit West Europa. Dit waren bijna
allemaal paarden van het Hannoveraner ras, een warmbloed paard.
(Warmbloed wil zeggen dat deze paarden oorspronkelijk uit het oosten
(Arabië) stamden).
Na het grote débacle van 1812 waren de warmbloed paarden in Europa bijna
uitgestorven.
Men werd nu gedwongen om koudbloed paarden (uit West Europa, speciaal uit
België) te gaan fokken. Voor de nieuwe ploeg kwam het Belgisch-Brabantse
trekpaard te staan. De naam van het paard, “d’n Broabender” ging nu over
op de ploeg die door het paard werd getrokken.
De aarde waarin het vlaszaad gezaaid gaat worden moet zo egaal mogelijk
zijn.
Vlaszaad is erg klein en zou heel ongelijk tussen de grote brokken aarde
terechtkomen.
Na het eggen met de grote eg die door het paard wordt getrokken, gaat de
boer nog eens over het veld met een grove, houten hark om de korreltjes
grond zo klein mogelijk te maken.
Veel werkzaamheden op de boerderij steunden op oeroude tradities die van
generatie op generatie werden doorgegeven.
Men had in de loop van de eeuwen ontdekt dat op deze manier de beste
resultaten behaald konden worden.
Bij vlas speelde het getal honderd een grote rol.
Een oude spreuk zei: op de honderdste dag in de aarde, honderd uren onder de
aarde en nog honderd dagen op de aarde. (De honderdste dag valt in een
normaal jaar op 10 april, na honderd uren (= drie tot 4 dagen) zijn de
plantjes zichtbaar en de oogst van het vlas zal dan einde juli zijn).
Vlas werd hoofdzakelijk verbouwd om in de eigen behoefte aan linnen te
kunnen voldoen. Voor een gezin met twee kleine kinderen was een oppervlakte
van 40 x 50 meter voldoende. (ter vergelijking: een voetbalveld is 105 meter
lang en 70 meter breed). De opbrengst bedroeg dan ongeveer 600 kilogram
vlas.
Vlaszaad of lijnzaad is klein en glad.
Na het zaaien gaat de knecht met een kleine eg achter de boer aan om het
zaad met een dun laagje aarde te bedekken.
Daarna gaan de boer en de boerin, de knecht en de meid in ganzenpas achter
elkaar aan over het veld en trappen de aarde aan.
Een pletrol, getrokken door een paard, zou veel sneller resultaat opleveren.
De zware benen van het paard zouden echter diepe sporen achterlaten. Het
bleef daarom hand-, of in dit geval, voetenwerk.
Tegelijk met het vlas schieten ook onkruiden op, voornamelijk melganzevoet,
perzikkruid en muur.
Om te zorgen dat zij niet gaan overwoekeren moeten ze worden verwijderd.
Dit gebeurt met de hand.
De boerin kruipt, samen met de meid en een daghulp over het veld. Zij dargen
hierbij geen klompen want die zouden de tere vlasplantjes los kunnen woelen.
Om de kleding enigszins te beschermen hebben zij een stuk van een baalzak
voorgeknoopt.
Na het wieden ziet het vlasveld er troosteloos uit. Alle plantjes liggen
plat. De vlasplant is echter zo taai dat zij na enkele dagen toch weer
overeind staat.
Vlas bloeit heel kort.
’s Morgens vroeg gaan de bloempjes open en tegen de middag vallen de
blaadjes alweer af.
De bloei van het vlas duurt een paar weken.
Elke morgen opnieuw is dan een lichtblauw golvende zee van bloempjes te
zien.
Als het vals rijp is, zijn in plaats van de bloempjes kleine boletjes aan de
stengels gekomen. In deze bolletjes zitten de nieuwe zaadjes.
Het vlas heeft dan een bruine kleur gekregen.
Vlas wordt met wortel en al geoogst.
Het werd vroeger met de hand uit de grond getrokken. Bij het maaien van het
vals zou het onderste stukje van de stengel verloren gaan. Ook in dit
laatste stukje stengel zitten vezels.
De vlasoogst gebeurt nu machinaal, maar nog altijd worden de planten met
wortel en al geoogst.
Na het oogsten wordt het vals met roggestro in bossen bij elkaar gebonden.
Als men bij het binden vlas zou gebruiken zoden de zaadbollen van de
stengels verloren kunnen gaan.
De bossen worden in hokken op het veld gezet om ze door de wind te laten
drogen.
Na enkele weken, afhankelijk van het weer, is het vals droog genoeg.
Het wordt op een kar geladen en op de boerderij in de schuur opgeslagen voor
volgende bewerkingen.
Dee eerste bewerking die het vlas nu moet ondergaan is het repelen.
Hierbij wordt het in kleine bosjes door een grove kam getrokken.
Bij deze bewerking vallen de droge zaadbollen van de stengel.
Dit tamelijk zware werk werd in onze streken door de boerenmeid gedaan.
Na het repelen moeten de bossen opnieuw met roggestro worden gebonden.
De rotting van een plant gebeurt in twee delen.
Eerst worden de zachte delen van de plant aangetast en daarna komen de
hardere delen aan de beurt.
Bij het roten wordt het proces na de eerste rotting beëindigd.
De ring met vezels, dicht onder bij de bast, is dan los komen te liggen van
de harde, houtachtige kern van de plant.
Het roten gebeurde in stilstaande vennen.
In Horst kende men het “Rotven”, In Melderslo herinnert de naam “Vlasven”
nog aan deze bewerking.
De bossen vlas werden onder water tot een mijt opgebouwd. Om te zorgen dat
alles goed onder water bleef werden boven op de bossen stukken hout of
stenen gelegd.
Wanneer meer boeren tegelijk het ven gebruikten, zetten zij een tak als
herkenningsteken op hun vlasmijt.
Na het repelen worden de zaadbollen verzameld.
In de tijd dat het vlas in de root ligt kan er op de schuur gedorst worden.
Met een wan wordt het kaf van het zaad gescheiden.
Het zaad wordt heel zorgvuldig in een “Kaar” verzameld.
Een gedeelte van het zaad wordt bewaard als zaaigoed voor het volgende jaar,
de rest wordt later naar de olieslagmolen gebracht om er lijnolie van te
maken.
De schilletjes van de zaden worden daarna samengeperst tot lijnkoeken, die
dan weer aan het vee worden gevoerd.
In Horst stond een olieslagmolen van de Heer van Horst aan de Tienrayseweg.
Later werd ook op de molen van Beuijssen (hoek Molenstraat – Jacob
Merlostraat) olie geslagen. Een molensteen herinnert als klein monument nog
aan deze molen.
De opbrengst aan zaadbollen bedraagt ongeveer 20% van de totale vlasoogst =
120 kg. De helft (60 kg) bestaat uit zaad en de rest (60 kg) uit kaf.
Vlaszaad bevat 37% olie.
De olieslagerij van de molen van de Heer van Horst werd in 1893 verkocht aan
molenaar P. Holten uit Deurne.
Door een aantal zeer enthousiaste vrijwillige molenaars wordt daar nu elke
maandagavond nog olie geslagen.
Een normale waterroting duurt precies drie weken.
Proefondervindelijk was in de loop van de eeuwen vastgesteld dat het
rottingsproces na precies een en twintig dagen en nachten zo ver gevorderd
was dat de ring van vezels los was gekomen van de binnenkern. Dit as het
moment om het vlas uit het ven te halen.
De geur van rotting is erg penetrant.
Roten werd ook wel op een grasveld gedaan. Men sprak dan van “dauwroten”,
omdat de rotting gebeurde door de dauw die elke nacht het vals nat maakte.
Roten gebeurt nu, in verband met de grote stankoverlast en andere
milieuverontreiniging, in grote hallen, waar het vlas met chemische middelen
wordt behandeld.
De roting verloopt daardoor ook veel sneller.
Het natte vlas werd op een vlasveld te drogen gelegd. Dit grasveld was eerst
door een paard “kortgeschoren”. De korte grasstengeltjes houden het vlas
precies zo ver van de grond dat de wind er onderdoor kan spelen.
Af en toe moest het vals toch nog omgekeerd worden om het droogproces te
versnellen.
Daarna werd het met vers roggestro weer gebonden en in de schuur opgeslagen.
De vezels moeten nu worden losgemaakt van de houtachtige kern van de
stengel.
Deze bewerking heet braken (=breken). Vergelijk: paard – peerd, haard –
heerd).
De boer graaft hiervoor een kuil. In deze kuil wordt een vuur aangelegd. Op
het laatst wordt dit vuur gestookt met turf die lang na blijft gloeien.
Op een paar houten staken wordt het vlas boven het smeulende vuur
uitgespreid.
Een oudere, zeer ervaren vrouw houdt in de gaten dat de stengels goed warm
worden, maar niet verbranden.
Als men het vlas gaat braken is het al eind september of begin oktober. De
dagen worden al korter.
Bij dit werk komen meisjes uit de buurt helpen. Op de braak worden de
houtdelen van de plant meerdere keren tussen de openstaande balken van de
braak gebroken. De vezels zijn zo buigzaam dat zij niet breken.
De gebraakte bosjes vlas worden in elkaar gedraaid en in een zak bewaard.
Na het braken zijn er twee producten ontstaan: het zaad en de vezels. Nu is
te zien hoe groot de oogst is. Dit is een reden om een, zij het bescheiden,
feest te vieren.
Deze bijeenkomsten op de boerderij werden “spinningen” genoemd. Ook de
avonden waarop de garens werden gesponnen werden wel zo genoemd.
De jongens uit de buurt kwamen ook graag naar de Spinningen. De boerin
trakteerde dan op rijstepap. Daarna kwam de muzikant met zijn trekharmonica
en kon er gedanst worden. Even na tien uur was het feest al weer voorbij.
Bij het braken was het grootste gedeelte van de gebroken houtachtige stengel
al tussen de vezels uit gevallen.Om ook de overige houtdeeltjes te
verwijderen legt de meid telkens een klein bosje vezels over de
zwingelplank. Met de zwingel of het zogenaamde “zwaard” maakt zij dan een
slaande beweging langs het bosje vlas en slaat op deze manier de houtrestjes
uit de vezels.
Om alle houtdeeltjes te verwijderen werd het vals daarna ook nog met een
kleine ijzeren kam gekamd.
De hekel bestaat uit een houten blok waarin een aantal ijzeren pennen
bevestigd is. Hij wordt onderscheiden in een grove, middel en fijne hekel.
De boerin neemt telkens een klein bosje vlas en slaat dat dan over de
hekel. Op die manier kamt zij het vlas uit. De lange vezels blijven in haar
hand achter, de kortere vezels in de hekel. Als de ene kant gehekeld is
draait zij het bosje vlas om en hekelt de nadere kant.
Van tijd tot tijd maakt zij de hekel schoon. De korte vezels die in de hekel
achterblijven worden “werk” genoemd.
Het gehekelde vlas wordt door de boerin zorgvuldig samengebonden tot
zogenaamde “popjes”.
Bij het spinnen worden de vezels in elkaar gedraaid tot een draad. Van de
lange vezels kan een zeer gelijkmatige dunne draad worden gesponnen. Het
“werk” wordt ook gesponnen. Deze draad is niet zo gelijkmatig van dikte.
Om één streng garen te spinnen moest twee avonden gewerkt worden. De avonden
duurden wel niet zo lang als nu. Na het avondeten was er nog ongeveer twee
tot twee en een half uur, tot het tijd werd om naar bed te gaan.
Ongeveer 10% van de vlasoogst bestaat uit het zogenaamde “vlaslint”. Bij de
oogst op deze boerderij was dit ongeveer 60 kilo. Dit leverde 40 kilo geheld
lint, of vlessen op en 20 kilo hekelsnuit (= werk)
De 40 kilo vlessen leverden weer 36 kilo aan garens op en de 20 kilo werk
nog eens 16 kilo garens.
De gesponnen garens hebben een niet erg mooie vaalbruine kleur. De bruine
kleurstof lost langzaam in water op. Hiervoor worden de garens enkele dagen
in een kuip met water gelegd. Daarna worden ze aan twee bonenstaken over
twee stoelen te drogen gehangen.
Op het plein bij het Kloosterhof in Horst staat het bronzen vlasmonument dat
deze situatie laat zien. Het is gemaakt door de kunstenaars Pie Daemen en
Hans Stoffels.
De huiswever werkte aan een getouw met een schietspoel.. Deze spoel werd
vanuit een lade in het getouw tussen de kettingdraden door “geschoten”. Op
die manier kon de wever doek weven met een breedte van zeven “vierdel” (= 1
¾ el = 119 cm).
Op oudere weefgetouwen, die deze inrichting nog niet kenden, werd de spoel
tussen de kettingdraden door gegooid. Deze spoelen werden smijtspoelen
genoemd. Omdat de spoel aan de andere kant van het weefsel weer moest worden
opgevangen was het voor de wever met een smijtspoel niet mogelijk om breder
dan 90 centimeter te weven.
Bij een breedte van 119 centimeter moest het getouw met 100 tot 1800
kettingdraden bespannen worden. De ketting, of de schering werd op een rol,
boom genoemd, aan de achterkant van het getouw opgerold. De kettingdraden
werden dan door hevels van schachten gevoerd en dan door het riet (zie
tekening).
De meest gebruikte weeftechniek is de “linnenbinding”. Hierbij wordt de
inslagdraad afwisselend boven en onder een kettingdraad doorgevoerd. Door
middel van pedalen kan de wever bij de ene inslag de eerste schacht met de
oneven draden omhoog trekken en bij de volgende de tweede schacht met de
even draden. Na elke inslag trekt hij dan stevig aan het riet tegen het
weefsel aan zodat de inslag stevig vast komt te liggen.
Horst heeft veel huiswevers gekend. In 1701 waren er 148 en in 1800 nog 117.
Aan een getouw hingen altijd draadjes, die de wever gebruikte om gebroken
kettingdraden te herstellen. Deze draadjes werden “dreumels” genoemd.
Loshangende draadjes in het weefsel, bijvoorbeeld waar een nieuwe
inslagdraad begon, werden ook wel “dreumels” genoemd.
Door het grote aantal wevers kregen de Horstenaren de bijnaam “Dreumels”.
Deze vroegere bijnaam is in de Carnavalstijd een erenaam geworden.
De laatste huiswever was Gerard Hoeymakers. Hij woonde op de Schutroe (nu
Venrayseweg). Omdat hij ook geiten en bokken hield kreeg hij de bijnaam
“Bokke Gradus”. Tot 1950 heeft Gerard nog geweven. Zijn getouw is in de
collectie van museum “De Kantfabriek” gekomen.
Omstreeks 1890 begon in Horst een echte weefindustrie, onder andere bij
Thomeer, bij de zijdewevers Sartingen en Lucas en in de Stoomweverij van
Rutten aan de Stationsstraat (nu de bejaardenflat aan het Kuiperplein).
Vooral de weverij van Rutten is voor Horst belangrijk geweest. De fabriek
produceerde erg mooie gordijnstoffen in de zeer ingewikkelde
jacquardtechniek. Bij deze techniek is het mogelijk door middel van
ponskaarten vooraf ontworpen patronen te weven. De Ruttens leverden hun
stoffen door heel Nederland, met name aan Vroom & Dreesmann.
Tot 1955 werd de fabriek geleid door de heren Thei en Sef Rutten. Thei was
de technische directeur. Hij was getrouwd met Anna van Daal. Zij woonden op
Villa Anna aan de Gasthuisstraat. Hun huwelijk bleef kinderloos.
Sef was de economische directeur en verkoper. Hij was niet getrouwd en
woonde op Villa Weisterbeek in de Herstraat. Na hun dood in het midden van
de vijftiger jaren van de vorige eeuw werd de weverij overgenomen door de
heer van Dun, een textielingenieur uit Deurne.
In het begin van de zeventiger jaren kreeg hij een hartaanval. Zijn zoon
Hennie was te jong om het bedrijf voort te zetten. Daar kwam nog bij dat het
bedrijf verplaatst zou moeten worden naar het industrieterrein. Er werd
daarom dan ook besloten het hele bedrijf te sluiten.
Na de sloop van de fabriek zijn ruim honderd ontwerpen en patronen van de
Rutten in de collectie van museum “De Kantfabriek” terechtgekomen.
Hoe belangrijk het weven was blijkt wel uit het grote aantal, nog bestaande
spreekwoorden:
- De eindjes aan elkaar knopen (= met moeite rond
komen)
- Er zit schot in (schot = inslag)
- Dat is schering en inslag
- Op de keper beschouwd (keper is een speciaal weefsel
dat heel secuur gemaakt moet worden)
- De draad kwijt zijn
- Tegen de draad in
- Alles over één kam scheren (de kam is een onderdeel
van het weefgetouw).
Omdat de wever in een vrij ongemakkelijke houding, half zwevend tussen hemel
en aarde, achter zijn weefgetouw zat, werd er gezegd: “Een wever is te goed
voor de duivel en te slecht voor Onze Lieve Heer”.
De opbrengst aan geweven doek van de garens bedroeg 63(=42,84 meter, bij een
breedte van 119 centimeter)
Het geweven linnen heeft een grijs-grauwe kleur gekregen. Om het helemaal
wit tekrijgen werd het ’s nachts in een kuip met water gedaan. Aan dit water
werd as uit het bakhuisje toegevoegd. ’s Nachts werden de pigmenten uit de
garens door de as losgemaakt, overdag loste het zonlicht deze dan volledig
op. Na enkele weken krijgt het linnen zijn mooie witte kleur.
Met gepaste trots kon de boerin na al het werk dan eindelijk de nieuwe
voorraad linnen in de kast leggen. In de loop van het jaar werd hieruit
geput als het nodig was.
In de wintermaanden werden de bedden en de hemden wel verschoond, maar niet
gewassen. De voorraad aan linnengoed moest daarom erg groot zijn.
Het vele werk dat nodig was bij de verwerking van vlas tot linnen komt tot
uitdrukking in het Horster spreekwoord: “As ge werk wilt hebbe, dá motte
vlas zette!”