Een rondje geschiedenis door de Peel

De beschrijving van de route begint in America, maar u kunt natuurlijk op elk willekeurig punt starten.

In America gaat u over de spoorweg meteen rechts, richting Griendtsveen. Aan de overzijde van de spoorlijn ligt een klein spoorwegemplacement. Daar lag vroeger het station America.

Tussen Horst en Venlo ligt een ontginningsgebied met de naam "Californië" en tussen Horst en Tienray, waar in de twintiger jaren van de twintigste eeuw werd ontgonnen, staat een boerderij met de opvallende naam "El Dorado," het goudland.

De verklaring dat de naam gegeven zou zijn door Duitse imkers die hun bijen "am Erica" brachten is taalkundig niet juist omdat het Duitse woord Erica vrouwelijk is. Men zou dan moeten zeggen "An der Erica."

Klik hier voor 'De Geschiedenis van America'

De aanleg van de spoorlijn door de Peel begon in 1856 en werd in 1857 voltooid. Zij vormde de verbinding tussen Zeeland, via Eindhoven en Helmond met Venlo. Van hieruit zorgde de Kölner-Minden Spoorweg voor de verbinding met het Ruhrgebied. 

Aan de spoorlijn door de Peel kwamen de haltes Deurne, Helenaveen (bij het latere Griendtsveen), America en Horst-Sevenum. Vanaf 1866 werd de lijn ook opengesteld voor personenvervoer. Vanaf 19 augustus 1940 werd de halte Helenaveen voor personenvervoer gesloten.

Door om de lager gelegen delen een damwand aan te leggen wordt voorkomen dat de natuurlijke neerslag, in vorm van regen en sneeuw, uit het gebied wegvloeit. De grondwaterspiegel zal hierdoor langzaam gaan stijgen en de Peel zal zijn natuurlijke natheid weer terugkrijgen.

Onder gunstige omstandigheden zal het sphagnum (= veenmos) weer kunnen gaan groeien. Het project is een initiatief van het Waterschap Peel en Maasvallei in samenwerking met Staatsbosbeheer.

De weg langs het kanaal was door de werkzaamheden totaal vernield en moest opnieuw woorden aangelegd. Op 21 augustus 1989 opende de toenmalige minister Ruding de nieuwe weg die in totaal 12 miljoen had gekost.

De tekst op het kruis luidt: "Wij werden opgejaagd, verstrooid / en vonden een geschonden Griendtsveen weer / voor barbarij en slavernij / voor oorlogsramp en nood / en voor een onvoorzienen dood / bewaar ons Heer." Mei 1945. J. K. (Jac Keijsers, de schrijver van de tekst, was in 1945 onderwijzer in Griendtsveen).

Het hele dorp Griendtsveen moest op 24 september 1944 op last van de Duitsers worden ontruimd. Griendtsveen werd frontgebied tussen de Engelse bevrijders aan de Brabantse kant en Duitse troepen die zich in het drassige peelgebied ingroeven. De bewoners trokken naar Helenaveen, naar Kronenberg en America. 

Na bijna twee maanden werden de meesten van hen in Horst bevrijd. Toen ze terugkeerden naar Griendtsveen vonden ze een verwoest dorp terug. De grote fabriekscomplexen die de welvaart van het dorp uitmaakten, hadden zoveel schade opgelopen dat herstel onmogelijk bleek. De voornaamste economische basis van Griendtsveen was verdwenen.

"In de Paardestal" werd oorspronkelijk gebouwd als een blok van 10 woonhuizen. In Griendtsveen werden zij "De nieuwe kazerne" genoemd. In de mobilisatietijd (1939 - 1940) huisden er soldaten van de 3e Regiment Infanterie.

Na de renovatie in de tachtiger jaren kreeg het complex de naam "In de Paardestal."

Louis Kooken bouwde ook dit gebouw in dezelfde typische stijl die men in heel Griendtsveen terugvindt. Het gebouw deed dienst als schaftlokaal voor de mensen die in de veenderij en in de turfstrooiselfabriek werkten. Ook konden zij er tegen een kleine vergoeding overnachten.

Op het pleintje staat een oude dorpspomp en een origineel Griendtsveense straatlantaarn.

Al in 1900, toen in de Lichtstad Eindhoven nog elke avond de lantaarnopsteker zijn ronde maakte om de gasverlichting aan te steken, draaide men in Griendtsveen eenvoudig de schakelaar om en was het hele plein bij de bakker en de slager vol licht. De stroom werd geleverd door de turfstrooiselfabriek van de Maatschappij Griendtsveen.

Griendtsveen werd gesticht door de gebroeders Jozef en Eduard van de Griendt. Zij waren zonen van Jan van de Griendt, die in 1853 het dorp Helenaveen stichtte en begon met de vervening van het peelgebied. 

Na zijn dood volgde zijn zoon Jozef hem op. Die kon zich echter niet verenigen met het beleid van de Maatschappij Helenaveen. In 1885 stapte hij op als directeur, kocht ruim 400 hectaren veengrond van de Gemeente Horst en stichtte, samen met zijn jongere broer Eduard een nieuwe veenkolonie, die in 1900 in het Horster kadaster werd aangeduid als "Griendtsveen."

Op het pleintje aan de Lavendellaan kwam een bakkerij en een slagerij. De (economische) kern van het dorp met de kerk, de school, de kruidenier, het café, het postkantoor, het zogenaamde Liefdesgesticht van de Zusters Franciscanessen en de Marechausseekazerne ligt ongeveer één kilometer verder aan de Helenavaart.

Achter deze fabriek ontstond later nog de brikettenfabriek, waar los gegraven turf tot blokken of briketten werd geperst. In 1879 werd in Bremen een machine uitgevonden om van bonkveen en grauwveen (het bovenste tamelijk losse veen) turfstrooisel te maken. Bonkveen is de bovenste laag veen die tot dan toe onbruikbaar was. Het werd weggegraven en na het steken van de bruikbare turf weer teruggestort in de put. Vermengd met de eronder liggende zandgrond vormde het een redelijk vruchtbare laag. Grauwveen is de eerste, nog tamelijk losse laag veen, onder het bonkveen.

Turfstrooisel kan veel vocht opnemen. Het werd gebruikt als strooisel in paardenstallen van het leger en de stallen van de paarden die in de grote steden de trams trokken. Toen Griendtsveen van 24 september tot 22 november 1944 frontgebied was, werd de turfstrooiselfabriek van de maatschappij Griendtsveen door artilleriebeschietingen onherstelbaar verwoest.

In het paarden-wisselstation konden de dieren die hun dienst erop hadden zitten weer op rust komen.

Op een stukje smalspoor staat een kipkarretje en een lorrie. Hiermee werd het veen uit de veenderij naar de fabriek getransporteerd. Ook staat er een turfpers. Met deze pers werden 25 turven tot een pak bij elkaar geperst. Een ijzerdraad hield het geheel bij elkaar. Op deze manier was het gemakkelijker om turf aan particulieren te verkopen.

"Wanneer men bedenkt dat turf betrekkelijk licht van gewicht is, moeten er heel wat goederentreinen te H. vertrokken zijn," schrijft de directrice van de Stichting Nederlands Spoorweg Museum in Utrecht.

Turfstrooisel heeft een soortelijk gewicht van 150 - 200 kg/m3. 126.981 ton turfstrooisel betekent dat er ongeveer 750.000 m3 grauwveen afgegraven moet zijn. Bij een treinsamenstelling van 40 wagons à 20 ton zouden dit ongeveer 200 treinladingen zijn geweest. In het hoogseizoen moet er dan elke dag een volle trein vanaf de Halte Helenaveen vertrokken zijn! Het turfstrooisel dat per schip werd vervoerd is hierbij nog niet meegeteld.

U staat nu op het punt waar de Helenavaart (aan uw linkerkant) eindigt en het Kanaal van Deurne (recht voor u) begint.

Het Kanaal van Deurne en de Helenavaart monden op nog geen honderd meter van elkaar uit in de Noordervaart.
Bij de brug eindigt de Provincie Limburg en begint de provincie Noord-Brabant. Over de brug lag links de turfstrooiselfabriek van de Gemeente Deurne, het (G)emeentelijk (V)een (B)edrijf, opgericht in 1895. 

Op het einde van de oorlog was de heer W. Kortooms, de vader van de bekende schrijver Toon Kortooms directeur van het G.V.B. Het bedrijf had een eigen schip van 183 ton, terwijl er ook geregeld zes turfaken en een motorboot in de vaart waren. Bij de fabriek was een volledig spoorwegemplacement voor goederenvervoer. Bij de beschietingen aan het einde van de Tweede Wereldoorlog werd ook deze fabriek zwaar beschadigd. De productie van turfstrooisel liep na de oorlog zo ver terug dat wederopbouw niet meer reëel zou zijn geweest.

Rechts over de spoorlijn staat nog een kazemat. Deze kleine bunkers werden in 1939 gebouwd als onderdeel van de "Peel-Raam Stelling," een verdedigingslinie die liep van Helenaveen tot aan het riviertje de Raam, dat bij Grave in de Maas uitmondt. De Peelkanalen vormden het eerste stuk van de linie. Tussen de Peelkanalen en de Raam werd het defensiekanaal aangelegd. De hele linie werd verdedigt met kazematten. Op dit punt begint, aansluitend aan het Kanaal van Deurne, het Defensiekanaal.

Links van u ligt herberg "De Morgenstond." Daarnaast staat het huis dat in 1891 werd gebouwd als winkel. In hetzelfde gebouw werd ook school gedaan. 's Zondagsmorgens deed de pastoor er de mis en na de middag hield de dominee er zijn dienst. 

Achter de Morgenstond staat nog steeds het kleine gebouw waar de Handboogschutterij in het begin haar onderkomen had.

Het tweede huis aan de linkerkant van de weg is het voormalige postkantoor van Griendtsveen. Het werd in 1899 door Louis Kooken ontworpen.

In 1885 begonnen de gebroeders van de Griendt met de vervening van de zogenaamde "Griendtsveense driehoek"en al op 1 juli van hetzelfde jaar startte de turfstrooiselfabriek aan de Helenavaart met de productie. Deze eerste fabriek was het grote, witte gebouw naast het postkantoor.

Na het laatste huis staat rechts een bord met opschrift: "Deurnese Peel."
Over de Helenavaart hebt u nog een keer een prachtig uitzicht op de Grote Villa

Waar de weg een haakse bocht naar rechts maakt kunt u via een brug over de Helenavaart een wandeling in de Peel maken.

 Tevens had hij een verzoek ingediend voor de aanleg van de verlengde Helenavaart tot aan de spoorlijn, die door de Peel zou worden aangelegd. 

Op 31 juli 1879 sloot de Maatschappij Helenaveen een contract met de gemeente Horst, waarbij de maatschappij de gronden, die nodig waren om het kanaal te kunnen graven, gratis in bezit kreeg.

Na 1880 werd de Helenavaart verlengd. Omdat het nieuwe kanaal op Horster gebied kwam te liggen vertoont de Helenavaart op dit punt nog steeds twee vreemde, haakse bochten.

Haaks op dit kanaal werd dan om de 600 meter een dwarskanaal (een wijk, of zoals het plaatselijk dialect zegt: een wiek) gegraven, dat zich na 200 meter vertakte in 3 smallere kanalen (wijken) die ieder weer 200 meter uit elkaar kwamen liggen. De verste afstand van een wijk tot de plaats waar gewerkt werd was op die manier nooit meer dan 100 meter.

Rechts van de brug, over het kanaal, staan de zogenaamde "koningshuizen."

Het toen opgerichte "Koning Willem III fonds" bestaat nog steeds. 

De koningshuizen werden verhuurd aan werknemers van de Maatschappij.

Jan van de Griendt was een echte ondernemer. Hij was mede-oprichter van de Bossche Kamer van Koophandel. Hij was steenfabrikant en opzichter / aannemer bij de Provinciale Waterstaat. Hij had een koffiesiroopfabriek in 's Hertogenbosch , een ijzerdraadtrekkerij en een draadnagelfabriek. Een van zijn markante uitspraken was: "Nie kakelen zonders eijers te leggen!" 

Zijn eerste vrouw heette Sophia Vermeirsche. Zij stierf in 1841. In 1844 hertrouwde Jan met Maria Helena Panis. Naar haar werd Mariapeel genoemd, de Helenavaart en het dorp Helenaveen.

Na de oorlog schreef Toon Kortooms een boek over de gebeurtenissen op de Zwarte Plak. De heer Piet van Melfoort schreef een toneelstuk over de Zwarte Plak dat door de "Vrije Spelers" van America met veel succes werd opgevoerd.